زندگینامه شهید مصطفی چمران
مصطفی چمران (۱۳۱۱ش-۱۳۶۰ش) وزیر دفاع دولت موقت جمهوری اسلامی ایران و بنیانگذار ستاد جنگهای نامنظم در جنگ ایران و عراق. وی پیش از انقلاب اسلامی با دعوت امام موسی صدر به لبنان رفت و هشت سال آنجا ماند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران وزیر دفاع دولت موقت جمهوری اسلامی، نماینده مجلس و فرمانده ستاد جنگهای نامنظم در جنگ عراق با ایران بود. مصطفی چمران در دهلاویه در ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ش به شهادت رسید. لبنان، کردستان؛ حاوی خاطرات او از لبنان و کردستان، علی زیباترین سرودۀ هستی و ترجمه فارسی دعای کمیل از جمله آثار اوست.
ولادت شهید مصطفی چمران
مصطفی چمران در ۱۳۱۱ش در قم به دنیا آمد و از یک سالگی به همراه خانواده در تهران ساکن شد.[۱]
شهادت مصطفی چمران
چمران در اردیبهشت ۱۳۶۰ در آزادسازی سوسنگرد و تپه‌های الله اکبر شرکت داشت.[۲] پس از فتح ارتفاعات الله اکبر، چمران طرح تسخیر دِهْلاویه را به کمک رزمندگان ستاد جنگهای نامنظم به مرحله اجرا درآورد و در ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ش براثر اصابت ترکش خمپاره دشمن در جبهه سوسنگرد ـ دهلاویه به شهادت رسید.[۳] و در بهشت زهرا به خاک سپرده شد.
پیام تسلیت امام خمینی
امام خمینی به مناسبت شهادت دکتر مصطفی چمران در ۱ تیر ۱۳۶۰ش پیامی خطاب به ملت ایران، لبنان و خانوادۀ شهید چمران صادر کرد.[۴]
خانواده مصطفی چمران
چمران دو بار ازدواج کرد. همسر اولش امریکایی بود که از او صاحب سه پسر و یک دختر گشت. خانواده‌اش هنگام اقامت چمران در لبنان، به سبب ناسازگاری با محیط، به امریکا بازگشتند و او خود در لبنان ماند و این امر موجب جدایی همسرش از او شد. پس از جدایی، وی با زنی لبنانی ازدواج کرد ولی از او صاحب فرزندی نشد.
تحصیلات مصطفی چمران
در ایران
چمران تحصیلات ابتدایی‌اش را در دبستان انتصاریه، نزدیک منطقه پامنار، گذراند و در دبیرستان دارالفنون و البرز دوره متوسطه را به پایان رساند. طی تحصیل از شاگردان ممتاز به شمار می‌آمد. از پانزده سالگی در جلسات دینی، از جمله درس تفسیر قرآن آیت الله طالقانی در مسجد هدایت شرکت کرد. وی در ۱۳۳۲ش در رشته الکترومکانیک دانشکده فنی دانشگاه تهران پذیرفته شد[۵] و در دوران تحصیل، دانشجویی ممتاز، و به ویژه مورد توجه و عنایت استادش، مهدی بازرگان، بود.[۶]
در آمریکا
چمران پس از فارغ التحصیلی، در ۱۳۳۷ش با استفاده از بورس تحصیلی شاگردان ممتاز برای ادامه تحصیل راهی امریکا شد. درجه کارشناسی ارشد مهندسی برق را از دانشگاه تگزاس گرفت و برای ادامه تحصیل به دانشگاه برکلی رفت و دوره دکتری در رشته الکترونیک و فیزیک پلاسما را با درجه ممتاز به پایان رساند.
فعالیت‌های سیاسی در دوران تحصیل
در ایران
عضویت در کمیته نهضت مقاومت ملی
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش و سقوط دولت دکتر مصدق، چمران به کمیته نهضت مقاومت ملی دانشکده فنی پیوست.
مصدومیت در ۱۶ آذر ۱۳۳۲
چمران در واقعه ۱۶ آذر ۱۳۳۲ش، در اعتراض دانشجویان به دیدار ریچارد نیکسون معاون رئیس جمهوری وقت امریکا از ایران، مصدوم شد. وی در دهمین سالگرد واقعه، مقاله مفصّلی در این باره نوشت که در نشریه کنفرانس بین المللی دانشجویان در امریکا به چاپ رسید.[۷]
در آمریکا
مبارزه سیاسی ـ اعتقادی در آمریکا
وی در طی تحصیل به مبارزه سیاسی ـ اعتقادی خود ادامه داد و به سبب این فعالیتها بورس تحصیلی‌اش قطع شد.[۸]
تأسیس جبهه ملی ایران در امریکا
در دوران تحصیل در امریکا، وی و چند تن از دانشجویان، شاخه‌ای از جبهه ملی را با عنوان «جبهه ملی ایران در امریکا» تأسیس کردند و او به عضویت شورای مرکزی و هیئت اجرایی آن انتخاب شد.[۹] وی، همچنین به سبب تلاش فراوان در راه پیشبرد جنبش دانشجویی، در نهمین مجمع عمومی سازمان دانشجویان ایرانی در امریکا، که در دانشگاه برکلی در خرداد ۱۳۴۱ش/ ژوئن ۱۹۶۲ برگزار گردید، به عنوان نخستین عضو افتخاری و دائم سازمان برگزیده شد.[۱۰]
تاسیس انجمن اسلامی دانشجویان در امریکا و کانادا
نوشتار اصلی: انجمن دانشجویان مسلمان آمریکای شمالی
در اوایل دهه ۱۳۴۰ش، چمران به همراه دانشجویان ایرانی و نیز دانشجویان مسلمان سایر کشورهای اسلامی، «انجمن اسلامی دانشجویان در امریکا و کانادا» را پایه‌گذاری کرد که به یکی از فعال‌ترین سازمان‌های اسلامی در امریکا تبدیل شد. از درون این انجمن، «گروه فارسی زبان» انجمن اسلامی دانشجویان شکل گرفت.[۱۱]
آموزش نظامی
در مصر
پس از قیام ۱۵ خرداد، چمران و دیگر اعضای اصلی شاخه نهضت آزادی ایران در خارج از کشور، مبارزه مسلحانه را راه حل مناسبی برای مبارزه با حکومت شاه دانستند و تصمیم گرفتند با تشکیل پایگاهی در کشورهای عربی (الجزایر و مصر)، گروهی از اعضا را برای آموزش مبارزه مسلحانه به این کشورها اعزام کنند. در پی این تصمیم، چمران و ابراهیم یزدی در ملاقاتی با سرکنسول مصر در واشنگتن، از دعوت وی برای سفر به مصر استقبال نمودند و با سفیر مصر در سوئیس نیز مذاکراتی کردند. در ۱۳۴۳ش/۱۹۶۴ نخستین هیئت اعزامی با عنوان «سازمان مخصوص اتحاد و عمل» (سماع) برای آموزش راهی مصر شد.[۱۲]
در لبنان
برنامه‌های آموزشی در مصر تا ۱۳۴۵ش ادامه یافت ولی به دلیل جنگِ تبلیغاتی مصر علیه تمامیت ارضی ایران، روابط «سماع» با دولت مصر تیره شد و ستاد عملیات به لبنان منتقل گشت. استقرار در لبنان نیز طولی نکشید، زیرا جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل (۱۹۶۷) اوضاع لبنان را آشفته کرد و افزون بر آن تیرگی روابط ایران و لبنان در ۱۳۴۶ش، که به قطع رابطه دو کشور انجامید، ادامه فعالیت اعضای نهضت را غیرممکن ساخت و در نتیجه فشارِ دولت لبنان، آنان مجبور به ترک این کشور شدند.
حضور در لبنان
چمران به امریکا بازگشت، ولی در اواخر ۱۳۴۹ش بار دیگر برای ادامه مبارزه سیاسی و به دعوت امام موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان، راهی لبنان شد و در جنوب آن اقامت گزید و از همانجا با فلسطینی‌ها در ارتباط بود.
تاسیس حرکه المحرومین
او با همکاری امام موسی صدر «حرکه المحرومین» و شاخه نظامی آن، اَمَل، را پایه ریزی کرد و مدیریت مدرسه صنعتی جبل عامل را در صور به عهده گرفت. پس از ربوده شدن امام موسی صدر، چمران به عنوان یکی از اعضای اصلی رهبری حرکهالمحرومین برگزیده شد.[۱۳]
دیگر فعالیتها
او در اقامت هشت ساله‌اش در لبنان، بیشتر وقایع سیاسی و انقلابی آنجا را زیر نظر داشت. وی در مرکز سازمان امل در جنوب شرقی بیروت در منطقه شِیاح، از مناطق فقیرنشین شیعیان، مجدّانه فعالیت می‌کرد و برای تربیت جوانان مسلمانِ شیعه و ارائه درس‌های اسلامی، سازمان‌های اسلامی دانشجویان را در بیروت و شهرهای جنوبی لبنان، به شیوه انجمن‌های اسلامی دانشجویان، تأسیس کرد که بعدها جوانانِ این مراکز هسته اولیه حرکه المحرومین را به وجود آوردند.[۱۴] چمران در کمک به مردم فقیر لبنان نیز نقش مؤثری داشت، از جمله در صور برای شیعیان فقیر کارگاه قالی بافی دایر کرد.[۱۵]
حضور در ایران
پس از پیروزی انقلاب اسلامی (بهمن ۱۳۵۷)، چمران پس از ۲۳ سال دوری از وطن به ایران بازگشت. نخستین اقدام او راه‌اندازی اولین دوره آموزش سپاه پاسداران بود که خود تربیت اعضا را به عهده گرفت و پس از انتصاب به سمت معاونت نخست وزیر، به حل و فصل مسائل مناطق بحرانی کشور پرداخت.[۱۶]
در کردستان
با گذشت هشت روز از پیروزی انقلاب اسلامی، آشوب و جنگ مسلحانه در کردستان آغاز شد و چمران به همراه سرتیپ فلاحی، فرمانده نیروی زمینی، مأموریت یافت تا با شیوه‌های مسالمت آمیز بحران را رفع نماید. او پس از حل وفصل قضیه مریوان، مأمور آرام سازی پاوه و دیگر شهرهای کردستان شد. غائله کردستان سرانجام با ورود ارتش به منطقه و استقامت چمران و نیروهای محلی فروکش کرد.[۱۷]
وزیر دفاع
چمران پس از بازگشت به تهران به پیشنهاد شورای انقلاب و به فرمان امام خمینی در آبان ۱۳۵۸ به وزارت دفاع منصوب شد. او برنامه‌هایی را برای دگرگونی و اصلاح در ارتش پی ریزی کرد که یکی از مهم‌ترین آنها توجه به صنایع و تحقیقات دفاعی بود.[۱۸] وی همچنین یکی از سه عضو هیئتی بود که پس از برقراری آرامش نسبی در کردستان، برای اصلاحات و سازندگی و مذاکرات سیاسی با گروهها و مردم کردستان راهی منطقه شدند.[۱۹]
نماینده مجلس
چمران، در نخستین دور انتخابات مجلس شورای اسلامی، با بیش از یک میلیون رأی به نمایندگی مردم تهران انتخاب شد و براساس حکم امام خمینی در اردیبهشت ۱۳۵۹، نماینده و مشاور رهبر انقلاب در شورای عالی دفاع شد.[۲۰] چمران براساس تجارب نظامی‌اش پیش از شروع جنگ عراق با ایران، با توجه به ناامنی مرزها به ویژه مرزهای غربی، پیشنهاد تشکیل لشکرهایی ده هزار نفری از نیروهای مردمی را داد که به تصویب شورای انقلاب رسید و ارتش نیز موظف به همکاری شد، ولی به سبب موافق نبودن رئیس ستاد مشترک وقت، این طرح به تعویق افتاد.[۲۱]
قسمتی از پیام امام خمینی به مناسبت شهادت دکتر چمران:
چمران عزیز با عقیده پاک خالص غیر وابسته به دستجات و گروههای سیاسی، و عقیده به هدف بزرگ الهی، جهاد را در راه آن از آغاز زندگی شروع و به آن ختم کرد. او در حیات، با نور معرفت و پیوستگی به خدا قدم نهاد و در راه آن به جهاد برخاست و جان خود را نثار کرد. او با سرافرازی زیست، و با سرافرازی شهید شد و به حق رسید. هنر آن است که بی‌هیاهوهای سیاسی، و «خودنمایی»های شیطانی، برای خدا به جهاد برخیزد و خود را فدای هدف کند نه هوی، و این هنر مردان خداست. او در پیشگاه خدای بزرگ با آبرو رفت. روانش شاد و یادش بخیر.
صحیفه امام ج ۱۴ ص۴۷۸.
تشکیل ستاد جنگهای نامنظم
با شروع جنگ، چمران به همراه شماری از رزمندگانی که در کردستان جنگیده بودند، برای ساماندهی نیروهای مردمی در برابر حملات عراق راهی اهواز شد و در نخستین شب ورود، اولین حمله چریکی را به تانکهای دشمن، که اهواز را محاصره کرده بودند، آغاز کرد. یکی از اقدامات مهم وی، تشکیل ستاد جنگهای نامنظم در اهواز بود تا در جبهه‌های غرب و جنوب اهواز خط دفاعی به وجود آورد. این ستاد با سازماندهی گروهی از رزمندگان داوطلب، واحد مهندسی فعالی را راه‌اندازی کرد که یکی از برنامه‌های آن احداث جاده‌های نظامی در مناطق مختلف و ایجاد آبراهه‌ای برای تغییر مسیر رود کارون به سوی دشمن برای محافظت از اهواز بود.[۲۲] همچنین به ایجاد هماهنگی بین ارتش و سپاه و نیروهای داوطلب مردمی پرداخت که در روند مقاومت اهواز نتایج ثمربخشی داشت.[۲۳]
ویژگی‌های شهید مصطفی چمران
چمران مردی وارسته، با عواطف عمیق انسانی بود که در برابر مصائب بشری به شدت منقلب می‌شد. راز و نیازهای عارفانه‌اش، در دست نوشته‌هایی که از او به جا مانده، حاکی از عشق و علاقه خالصانه او به خدا و اوج محبت و دوستی‌اش نسبت به همنوعانش است، چنان که دوستانش لقب «خدای عشق» را به او داده بودند.[۲۴] او فردی وحدت گرا و از گرایش به هر جریانِ منهای اسلام به شدت گریزان بود.[۲۵]
دست‌نوشته‌ها
دست نوشته‌های چمران به تدریج از سوی بنیاد چمران به چاپ رسیده که از آن جمله است:
خدا بود و دیگر هیچ نبود.
علی زیباترین سرودۀ هستی.
مجموعه بینش و نیایش و چهارگفتار پیرامون شناخت انسان و خدا.
دو کتاب لبنان و کردستان حاوی خاطرات او از لبنان و کردستان است.
همچنین انتشارات به نشر وابسته به آستان قدس رضوی، متن عربی دعای کمیل را همراه با ترجمه شهید مصطفی چمران در سال ١٣٩۵ش. در ۶۴ص. منتشر کرده است. [۲۶]
فیلم
“چ” نام فیلمی درباره شهید چمران به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا است.
پانویس
- «زندگی نامه شهید دکتر مصطفی چمران»، سایت بنیاد شهید چمران.
- چمران، رقصی چنین میانه میدانم آرزوست، مقدمه مهدی چمران، ص۱۲ـ۱۳
- چگونگی شهادت دکتر مصطفی چمران، ص۲؛ یادنامه، ص۲۰ـ۲۲
- صحیفه امام ج ۱۴ ص۴۷۸
- چمران، من جنگهای چریکی را …؛ یادنامه، ص۱۱
- ر.ک:مهدی بازرگان، ج ۱، ص۲۵۱
- چمران، من جنگهای چریکی را …؛یادنامه، ص۱۱ یزدی، ص۲۳ـ۲۴؛ شهید سرافراز دکتر مصطفی چمران، ص۵
- یزدی، ص۲۷؛ر.ک: به شهید سرافراز دکتر مصطفی چمران، ص۶؛ یادنامه، ص۱۱ـ۱۲
- بازرگان، ج ۲، ص۱۵۹ـ۱۶۰؛ یزدی، ص۲۹
- شوکت، ص۱۴۵ـ۱۴۶
- یزدی، ص۳۷
- بازرگان، ج ۲، ص۱۷۵ـ۱۷۸؛ یزدی، ص۳۹ـ۴۰؛ متین، ص۱۹۹ـ۲۰۰
- چمران، لبنان: گزیده‌ای از…، ص۸۴، ۹۱؛ چمران، من جنگهای چریکی را …، ص۳، ۱۶؛ بازرگان، ج ۲، ص۱۸۰ـ۱۸۲؛ یادنامه، ص۱۳
- چمران، لبنان: گزیده‌ای از…، ص۲۰، ۵۷، ۸۴؛ چمران، گزارشی از لبنان …، ص۲۹۹
- هاشمی رفسنجانی، ج۱، ص۲۷۹
- شهید سرافراز دکتر مصطفی چمران، ص۱۸
- ر.ک:چمران، ۱۳۸۱ش، ص۳۰
- شهید سرافراز دکتر مصطفی چمران، ص۲۵
- بازرگان، ج ۲، ص۱۳۰
- شهید سرافراز دکتر مصطفی چمران، ص۲۵ـ۲۶
- شهید سرافراز دکتر مصطفی چمران، ص۲۸
- چمران،رقصی چنین میانه میدانم آرزوست، مقدمه مهدی چمران، ص۹ـ۱۰؛ یادنامه، ص۱۶
- چمران،رقصی چنین میانه میدانم آرزوست، مقدمه مهدی چمران، ص۹ـ۱۰؛ یادنامه، ص۱۶
- شهید سرافراز دکتر مصطفی چمران، ص۸
- ر.ک:چمران، من جنگهای چریکی را…، ص۱۶؛ یادنامه، ص۱۲
- دعای کمیل (ترجمه شهید دکتر مصطفی چمران)
منابع
«زندگی نامه شهید دکتر مصطفی چمران»، سایت بنیاد شهید چمران، تاریخ بازدید: ۱۷ بهمن ۱۴۰۰ش.
«چگونگی شهادت دکتر مصطفی چمران»، کیهان، ش ۱۱۳۱۴، ۱ تیر ۱۳۶۰.
اسناد لانه جاسوسی، ج :۳۱ کردستان (۱)، تهران، دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، بی‌تا.
بازرگان، مهدی، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت، گفتگو با غلامرضا نجاتی، تهران ۱۳۷۵ـ۱۳۷۷ش.
چمران، مصطفی، «گزارشی از لبنان در نامه به مهندس بازرگان»، در یادنامه شهید بزرگوار دکتر مصطفی چمران، به کوشش ابراهیم یزدی، تهران: قلم، ۱۳۸۳ش.
چمران، مصطفی، «من جنگهای چریکی را باتفاق یزدی و قطب زاده در مصر فراگرفتم»، کیهان، ش ۱۰۷۸۴، ۲۷ مرداد ۱۳۵۸.
چمران، مصطفی، رقصی چنین میانه میدانم آرزوست، تهران ۱۳۸۰ش.
چمران، مصطفی، کردستان، تهران ۱۳۸۱ش.
چمران، مصطفی، لبنان: گزیده‌ای از مجموعه سخنرانی‌ها و دست نوشته های… شهید دکتر مصطفی چمران درباره لبنان، تهران ۱۳۷۶ش.
شوکت، حمید، کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی (اتحادیه ملی) از آغاز تا انشعاب، تهران ۱۳۷۸ش.
شهید سرافراز دکتر مصطفی چمران، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸ش.
متین، افشین، کنفدراسیون: تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور ۵۷ـ ۱۳۳۲، ترجمه ارسطو آذری، تهران ۱۳۷۸ش.
هاشمی رفسنجانی، اکبر، هاشمی رفسنجانی: دوران مبارزه، زیرنظر محسن هاشمی، تهران ۱۳۷۶ش.
یادنامه اولین سالگرد شهادت سردار پرافتخار اسلام شهید دکتر مصطفی چمران، تهران، بنیاد شهید چمران، ۱۳۶۱ش.
یزدی، ابراهیم، «چمران عشق بود و صفا و وفا و صدق و وارستگی»، در یادنامه شهید دکتر مصطفی چمران، تهران، بنیاد شهید چمران، ۱۳۶۱ش.
منبع : ویکی شیعه